تصمیم سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) برای برپایی چهارمین نشست سران کشورهای عضو این سازمان از زمان آغاز تهاجم روسیه به اوکراین، در شهر ویلنیوس، پایتخت لیتوانی، در نزدیکی بلاروس، متحد کرملین و حیاط‌ خلوت آن، اقدامی تصادفی نیست، زیرا بلاروس افزون بر واقع بودن در مجاورت سرزمین‌ روسیه و شهر کالینینگراد، میزبان تسلیحات هسته‌ای روسیه است و شمار نامعلومی از مزدوران گروه واگنر در آن حضور دارند.

این اقدام که در اوج رویارویی راهبردی‌ای انجام می‌شود که معادلات امنیتی اروپا و جهان را دگرگون خواهد کرد، در واقع انتخابی نمادین است در نوار مرز شرقی پیمان ناتو، و هدف آن ارسال پیامی قوی به کرملین و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، است.

نخست روسیه، سپس چین

موضوع محوری بحث‌های این اجلاس، دستیابی به توافق سیاسی در مورد آینده اوکراین، تعیین مسیر پیوستن این کشور به ناتو و تعهدات امنیتی مرتبط با‌ این اقدام است که واشنگتن هنوز اشتیاق چندانی به آن نشان نمی‌دهد. افزون بر این، موضوعات دیگری نیز، از جمله بررسی درخواست سوئد برای پیوستن به ناتو، که ترکیه همچنان با آن مخالف است، و راه‌اندازی طرح‌های دفاعی جدید منطقه‌ای که تغییر گسترده‌ای در ساختار نظامی ناتو از زمان جنگ سرد ایجاد می‌کند، در این نشست بحث و بررسی خواهد شد.

تردیدی نیست که جنگ اوکراین، سازمان دفاع پیمان آتلانتیک شمالی را احیا کرد؛ به ویژه که هشدارهای مکرر دونالد ترامپ، رئیس‌ جمهوری پیشین آمریکا، و تهدید او به خروج از ناتو در صورت خودداری کشورهای اروپایی از افزایش سقف هزینه‌های نظامی خود و تحمل بار بیشتر بودجه ناتو، آینده این پیمان را زیر سوال برده بود.

از آغاز جنگ اوکراین، مشخص شد که کشورهای اروپایی که پس از پایان جنگ جهانی دوم خواهان تاسیس ناتو بودند، امروز در دام برنامه‌های دفاعی آمریکا گیر افتاده‌اند. این در حالی است که ایالات متحده در گام نخست، برای پیوستن به طرح دفاعی اروپایی‌ها که نخستین هسته پیمان آتلانتیک شمالی را تشکیل می‌داد، تمایلی نداشت. از سوی دیگر، حضور چهار کشور واقع در اقیانوس آرام (ژاپن، کره جنوبی، استرالیا و نیوزلند) در این نشست، به این معنی است که هرچند امروز توجه ناتو بر روسیه متمرکز است، چین نیز از محدوده منافع این پیمان دور نخواهد بود.

سرنوشت عضویت اوکراین در ناتو

مسکو در توجیه جنگ خود علیه اوکراین، تاکید می‌کند که دسترسی ناتو به مرزهایش، خط قرمزی برای امنیت ملی این کشور است که نمی‌تواند اجازه عبور از آن را بدهد، و کشورهای عضو ناتو از وعده‌ها و تعهدات خود مبنی بر نگنجاندن اوکراین در سیستم دفاعی غرب سرپیچی کرده‌اند.

اجلاس ناتو که سه‌شنبه در ویلنیوس آغاز می‌شود، بخش عمده مذاکرات هسته‌ای خود را به تعیین چارچوب روابط حوزه آتلانتیک با اوکراین اختصاص خواهد داد. ناتو در اجلاس ۲۰۰۸ در بخارست، اوکراین را برای پیوستن به این پیمان فراخواند، اما از آن تاریخ به بعد و حتی پس از تصمیم مسکو به الحاق شبه‌جزیره کریمه به قلمرو روسیه در  ۲۰۱۴، هیچ پیشرفتی در این مسیر حاصل نشد.

با این حال، پس از آغاز تهاجم گسترده روسیه به اوکراین در اوایل سال گذشته میلادی، ناتو تصمیم گرفت که در یک شورای دفاعی مشترک، سطح روابط دیپلماتیک خود را با اوکراین بالا ببرد، و این امر به دولت کی‌یف اجازه می‌دهد که در سطحی برابر با اعضای پیمان ناتو، در بحث و بررسی بسیاری از مسائل مورد علاقه مشارکت داشته باشد.

شورای مذکور قرار است نخستین نشست خود را در اجلاس پیش رو برگزار کند. همچنین، پیش‌بینی می‌شود که در بیانیه‌ای که از اجلاس

ویلنیوس صادر می‌شود، تاکید شود که اوکراین در چارچوب گستره دفاعی ناتو واقع است. در همین راستا، رجب طیب اردوغان، رئیس‌ جمهوری ترکیه، شنبه، ۸ ژوئیه (۱۷ تیر)، در دیداری با ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهوری اوکراین، در استانبول گفت: «اوکراین شایسته عضویت در ناتو است.» با این حال، برخلاف برخی از کشورهای شرقی که می‌خواهند برای پیوستن اوکراین به ناتو جدول زمانی تنظیم شود، یا معتقدند که کی‌یف نیازی به رعایت کلیه شروط لازم برای پیوستن به ناتو ندارد، اردوغان در این باره چیزی نگفت.

محافل آگاه ناتو می‌گویند که اوکراین متقاعد شده است که پیش از پایان جنگ، و نیز پیش از تکمیل مجموعه‌ای از استانداردهای پیمان ناتو، ایجاد تغییرات گسترده در ساختارهای نظامی به ارث رسیده از دوران شوروی و اتخاذ قوانین پیمان آتلانتیک شمالی، عضویت این کشور در ناتو به هیچ‌وجه ممکن نخواهد بود. با این حال، این امر مانع موافقت نشست سران ناتو با اعطای بسته کمک اقتصادی چندساله به اوکراین به منظور نوسازی تجهیزات نظامی و تکمیل آموزش نیروهایش که سال‌ها قبل از جنگ آغاز شده بود، نخواهد شد.

حمایت امنیتی شبیه به وضعیت اسرائیل

اوکراین همچنان جویای دریافت ضمانت‌های امنیتی الزام‌آور از ناتو یا برخی از اعضای آن است، در حالیکه کشورهای عضو ناتو نیز همچنان از دادن این ضمانت‌ها و ارسال سلاح‌های تهاجمی مرگبار به اوکراین خودداری می‌کنند. افزون برآن، ناتو از ارائه هر تعهدی به اوکراین که بتواند به گونه‌ای تحت ماده شماره ۵ معاهده واشنگتن تعبیر شود، خودداری می‌کند، زیرا بر اساس ماده یادشده، چنانچه یک کشور عضو ناتو در معرض تجاوز نیروی خارجی قرار گیرد، باید سایر کشورهای عضو به دفاع از آن کشور به پا خیزند و چنین اقدامی، به آغاز جنگ مستقیم بین ناتو و روسیه منجر می‌شود.

در همین حال، برخی از کشورها، از جمله آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان، قصد دارند پیشنهادی به اوکراین ارائه کنند که می‌تواند توافقنامه‌های دوجانبه یا دسته‌جمعی برای حمایت امنیتی از اوکراین فراهم، و تداوم جریان کمک‌های نظامی و پشتیبانی فنی و لجستیکی را به کی‌یف تضمین کند؛ درست مانند برخورد و تعاملی که ایالات متحده همین در طول چند دهه گذشته با اسرائيل داشته است.

این توافقنامه‌ها شامل تامین تسلیحات دفاعی، فناوری پیشرفته و تبادل اطلاعات امنیتی با اوکراین است، اما از آماده بودن این توافقنامه‌ها برای امضا در حاشیه اجلاس ویلنیوس هنوز خبری در دست نیست.

درخواست پیوستن سوئد به ناتو

موضوع مهم دیگری که در اجلاس پیش رو بحث خواهد شد، تلاش برای تکمیل روند درخواست سوئد برای پیوستن به ناتو است. اما این موضوع همچنان با مخالفت ترکیه روبه‌رو است و آنکارا اصرار دارد که استکهلم باید فعالیت احزاب کرد مخالف آنکارا را در خاک خود ممنوع اعلام کند و شماری از افراد تحت پیگرد را به قوه قضائیه ترکیه تحویل دهد.

هرچند کشورهای عضو ناتو، ترکیه را برای بازپس گرفتن مخالفتش با پیوستن سوئد به ناتو تحت فشار قرار می‌دهند، آنکارا مدتی است قصد دارد در ازای عقب‌نشینی از موضع خود، به تسلیحات و امکانات پیشرفته آمریکایی، مانند نوسازی ناوگان هواپیماهای اف۱۶ و امکان خرید هواپیماهای جدید، دست یابد.

پس از چراغ‌سبز نشان دادن ترکیه در مورد پیوستن فنلاند به ناتو در آوریل گذشته، واشنگتن با فروش بسته نرم‌افزاری پیشرفته به ترکیه موافقت کرد، اما این موافقت همچنان به تصویب کنگره ایالات متحده نیاز دارد و هنوز روشن نیست که کنگره با این اقدام موافقت خواهد کرد یا خیر.