تو که بودنت صبر در مرگ بود، چه شد که خود این واژه شدی؟

زنگ پایان زنده‌گی به صدا در‌آمد. مسافر ناآرام به آخر خط رسید. استاد واصف باختری که خود گفته بود در «ایستگاه حوادث پیاده خواهم شد» به آخر خط رسید و از قطار کند زنده‌گی پیاده شد.

این نوشتار گزارشی کوتاه است از آنچه در مراسم خاک‌سپاری آن بزرگ‌مرد تجربه کردم.

خبر کوتاه بود و صاعقه‌وار: «استاد هم رفت». به دوستی که مثل بنده از مریدان آن عزیزِ رفته بود، این خبر ناگوار را از طریق پیام خبر دادم. در سفر کاری بود و نوشت که فعلا حرف زده نمی‌تواند و بیش از این نمی‌تواند چیزی هم بنویسد. فقط این بیت را نوشت: «امشب خبر کنید تمام قبیله را/بر شانه می‌برند امام قبیله را».

به‌زودی با دو سه دوست دیگر که از دهه‌ها به این‌سو از علاقه‌مندان و دوست‌داران استاد بودند، مشوره کردم و به اتفاق ایشان ترتیبات سفر را گرفتیم: داکتر پرخاش احمدی، حامد رضوی و ذبیح انصاری.

یک روز قبل از خاک‌سپاری از سانفرانسیسکو به سوی لاس‌آنجلس راه افتادیم. نزدیک غروب به شهری که استاد بیست‌و‌دو سال اقامت داشت، رسیدیم. پیش از هر کاری، به منزل استاد رفتیم. دختر استاد، منیژه جان و همسر‌شان آقای ناصر هوتکی، همسر مهربان استاد که در سال‌های اخیر بیشترین زحمت را در مراقبت و مواظبت از او در شفاخانه و خانه کشیده بود، ثریا جان و ارطوسا جان دختران‌شان، همه غمگین و پریشان بودند و سر بر زانوی غم داشتند. احساس می‌کردم که استاد از اتاق دیگر می‌آید و با همان لحن صمیمی و مهربانانه‌اش می‌گوید: «سلاااااام». او همیشه الف سلام را کش‌دار و طولانی ادا می‌کرد که نشان از اوج مهربانی‌اش بود. اما از آن پیر خرد که سال‌ها در آن کلبه کوچک هر مهمان دور و نزدیک را با مهربانی پذیرایی کرده بود، خبری نشد. هوا هم دیگر مشک نفس‌های پاک و صادقانه او را نداشت و در و دیوار خانه در سکوت فرو رفته بود. تلفنی که در گذشته‌ها هر ساعت زنگ می‌خورد و یکی از دوستان را پشت خط داشت، آرام گرفته بود. دست دعا بلند کردیم و به روان پاک استاد درود فرستادیم. هیچ نمی‌دانستیم چه واژه را پیدا کنیم که حجم آن اندوه بزرگ را بیان کند. ما چهار تا، مثل هزاران انسان دیگر آن سرزمین که او را دوست داشتند و احترام می‌گذاشتند، نه خویشاوندی با او داشتیم و نه همکار و هم‌دفترش بودیم؛ ولی از فیض و هم‌صحبتی با او بارها آموخته بودیم. کوتاه گفتیم و از منیژه جان حکایت روزهای آخر عمر استاد را شنیدیم.

برای شام آقای ابراهیم فتا و کاظم جان، برادر ایشان، از ما وعده گرفته بودند. آقای برنا کریمی هم آن‌جا بود. نزدیک یک‌ساعت‌و‌نیم آن‌جا بودیم و همه از استاد گفتیم و شنیدیم و از درد نبودن‌شان حرف‌ها زدیم.

شب زود به هوتل برگشتیم. فردا باید راس ساعت ۷:۰۰ صبح در آرامگاه می‌بودیم. قرار خاک‌سپاری ساعت ۸:۰۰ صبح بود. نمی‌دانم شب چگونه گذشت و سحر شد. صبح راه افتادیم و بعد از ۱۵ دقیقه به آرامگاه دایمی استاد رسیدیم. باورم نمی‌شد که قبول کنم این روز سیاه پایان عمر شرافت‌مندانه شخصی است که نام بزرگش دهان‌به‌دهان و در هر محفل و انجمنی چندین دهه یاد می‌شده است؛ کسی که با انسانیت و ادب و دانش و شعرش بر دل‌های چند نسل حکومت کرد و چند نسل را در روی همین کره خاکی باهم وصل کرده بود. او دوستان زیادی از اهل ادب و شعر و سیاست و فرهنگ از سراسر دنیا داشت، اما هرگز آن حلقه را بر معاشرت با عوام ترجیح نداد. هرچند به قول استاد کاظمی «شاعر شاعران» بود، ولی کسی را نمی‌شناسیم که با او کوچک‌ترین تماسی داشته باشد و حرفی نامهربانانه و یا از سوی تکبر شنیده باشد. او در دل پاک و بی‌کینه هزاران هزار انسان، جا یافته بود. قبل از هر رابطه علمی، سیاسی و فرهنگی، به‌ویژه شعر، رابطه انسانی خوب با مردم و زمان خود داشت.

حدود ۱۵ سال قبل بنده مدیریت یک برنامه تلویزیونی به نام «چهره‌های آشنا» را بر دوش داشتم و با دوست کوشایم، حامد رضوی، با امکانات نهایت کم و در دورانی که شبکه‌های مجازی وجود نداشت‌، به معرفی شخصیت‌های فرهنگی، سیاسی و ادبی می‌کوشیدیم. استاد با مهربانی فراوان در برنامه‌های بیش از ۶۰ شخصیت از بزرگان معاصر کشورمان سخن گفت و نسلی را برای نسل نو‌مان معرفی کرد. او که خود علامه زمانش بود، در ورای همین برنامه زنده‌یاد استاد عبدالله سمندر غوریانی را علامه خطاب کرد. او به بزرگان معاصر‌مان مقام و منصب و فخر روا می‌داشت و ارزانی می‌کرد، ولی بر خود و مقام علمی خودش بی‌توجه بود. حتا به من سال‌ها اجازه برگزاری یک برنامه برای بزرگ‌داشت از خودش را نداد، تا این‌که خودم گستاخی کرده با پا‌در‌میانی استادش زنده‌یاد پروفیسور میر‌حسین‌شاه و شاگرد عزیز و دوست‌داشتنی‌اش داکتر پرخاش احمدی و حضور هر دو بزرگوار در برنامه چهره‌های آشنا، محفلی برپا کردم. به یاد دارم همین که برنامه تجلیل مقام بزرگ او را رسمی ساختیم، نزدیک ۵۰ شخصیت علمی، فرهنگی و سیاسی‌مان اعلام آماده‌گی حضور در آن برنامه را کردند. آن برنامه با حضور استاد میرحسین‌شاه و داکتر پرخاش احمدی برگزار شد و زنده‌یاد بانو حمیرا نکهت دستگیرزاده ادای احترام‌شان را از طریق ویدیو فرستادند. همچنان بزرگانی چون زنده‌یاد رهنورد زریاب، روان‌شاد آصف آهنگ، داکتر روان فرهادی، نصیر مهرین، داکتر لطیف ناظمی، ایشور داس، آقای لیوال و چند شخصیت فرهنگی دیگر که اکنون اسم‌های‌شان در خاطرم نیست، در برنامه سهم گرفتند.

در کنار آرامگاهی که قرار است ساعتی دیگر تابوت استاد را بر شانه‌های‌مان حمل کنیم، ایستاده‌ام و می‌اندیشم. مردمان زیادی از راه‌های دور و نزدیک آمده‌اند و با بغض در گلو جمع شده‌اند تا با پیکر استاد زمان‌شان بدرود گویند. او که آبرو و افتخار یک ملت نه، که یک حوزه بود، دیگر در میان ما نیست. زمان موعود فرا‌رسید. دوست‌داران استاد هر کدام می‌خواست برای چند لحظه هم اگر شده، گوشه‌ای از تابوت را در دست حمل کند.  فاصله نه‌چندان دور را باید پابه‌‌پای تابوت استاد می‌پیمودیم. من و حامد رضوی که در کنار هم گام بر‌می‌داشتیم، فقط منتظر بهانه بودیم تا گریه سر دهیم. آخر درد از دست دادن پدر را هر دو می‌دانستیم و داغ ضایعه‌ای را که فراتر از مرگ یک انسان بود. اندکی بعد، این اتفاق افتاد. سخنرانی دردآلود منیژه جان باختری همه را به گریه و درد آورد. نماز جنازه و ادای احترام تمام شد. به یاد غزلی از استاد افتادم. زیر لب زمزمه می‌کردم و اشک می‌ریختم: «چود در شکنج قفس یاد آشیانه کنم/ز خون دیده و داغ دل آب و دانه کنم// رسد به عرش خدا شعر آسمانی من/شبی که ساز سخن‌های عاشقانه کنم». آری، حالا در کنار شعر آسمانی‌ات روح شریف و نجیبت نیز آسمانی شده و به عرش خدا راه پیدا کرده است.

قرار شد پیکر استاد، امانت به خاک سپرده شود تا در موقعی مناسب او را به زادگاهش بلخ یا کابل انتقال دهند. با وجود دوری راه و اول صبح کاری، باز هم جمعیت بزرگی به دیدار آخر استاد آمده بودند. بعد از ختم خاک‌سپاری، محفل سخنرانی و بزرگ‌داشت از استاد برگزار شد با گرداننده‌گی دخترزاده‌اش (اصطلاحی که خود استاد برای نواسه دختری استفاده می‌کرد)؛ کسی که به زبان فارسی تسلط کامل داشت. نزدیک به ۱۰ سخنران یاد استاد را گرامی داشتند، از جمله آقای هاشمی، داکتر پرخاش احمدی، داکتر حمیرا قادری، سنجر سهیل، برنا کریمی، منیژه باختری، ناصر هوتکی، سید‌سرور حسینی و چند بزرگوار دیگر که اسم‌های‌شان در خاطرم نمانده است. اهالی رسانه‌ها هم تشریف داشتند، از جمله بی‌بی‌سی فارسی، ۸صبح، افغانستان اینترنشنال و چند رسانه محلی ایرانی و افغانستانی.

اما استاد، به خداحافظی دردناکت قسم که هرگز از ذهن و روان‌مان دور نخواهی بود و حافظه تاریخ هرگز تو را فراموش نخواهد کرد. تو خود معجزه انسانیت بودی. یادم می‌آید که در سال ۲۰۰۲ در مراسم بزرگ‌داشت وفات داکتر رضوی مرحوم، در دانشگاه برکلی که به همت داکتر پرخاش احمدی برگزار شده بود، استاد باختری نیز حضور داشت و سخنرانی فاضلانه و مهربانانه در حق دوست سالیانش داشت. در آن محفل پیامی از روان‌شاد رهنورد زریاب عنوانی محفل ارسال شده بود که در آخر متنش آمده بود: «هرگاه آدمی از کنار گورستانی بگذرد، باید این دعا را زیر لب بخواند: السلام علیکم یا اهل قبور! شما پیشتر رفتید، ما بعدتر خواهیم آمد. خداوند شما را بیامرزد، ما را هم بیامرزد. آمین.»

می‌اندیشم هر باری که بعد از آن، سفری به لاس‌آنجلس داشته باشم، این دعا به خاطرم خواهد آمد؛ اما در آخر، بعد رفتن استاد باختری، این شعر سعدی بیان حال من است:

دلی از سنگ بباید به سر راه وداع

تا تحمل کند آن روز که محمل برود

ره ندیدم چو برفت از نظرم صورت دوست

همچو چشمی که چراغش ز مقابل برود

کس ندانم که در این شهر گرفتار تو نیست

مگر آن کس که به شهر آید و غافل برود

استاد واصف باختری شخصیتی کاریزماتیک بود. می‌خواهم کلمه کاریزما را با ادبیات پیوند بدهم و ترکیب «کاریزمای ادبی» را بسازم و آن را درباره شخصیت استاد واصف باختری به کار ببرم. بنابر‌این، می‌گویم واصف باختری کاریزمای ادبی داشت. سه ویژه‌گی مهم و برجسته در استاد واصف باختری پدیدار بود که هر کدام حرف‌های زیادی را به دنبال دارد: بزرگ بود، مهربان بود و تنها بود.

استاد واصف باختری نخستین بار با زبان و تفکر تازه و هوای نو‌پردازی وارد جامعه ادبی سرزمینی به نام افغانستان شد. اگر چه پیشتر از او شخصیت‌های دیگری نیز در این جاده قدم زده بودند، اما واصف باختری چشم‌گیر وارد شد و قلم و زبان شعرش جذابیت شگفتی‌انگیز خود را داشت. او انسانی بی‌مانند و شکوهستانی از شعر، دانایی و معرفت بود.

‎ استاد واصف باختری در قالب نیمایی آن‌قدر خیال و نگاه و زبان ویژه خودش را با کلمه‌ها نقاشی کرد که دنیایی آفرید و تاثیرگذارترین شد.

ای کبوتران غم

آشیان گزیده بر فراز باره‌ی بلند شعر نا‌نوشته‌ام

آیه‌ی شگفتن و شکست من

گر دگر تهی‌ست دست من چو باغ جاودانه بی‌بهار‌تان

ارزن سرشک‌های بی‌گسست من نثار‌تان

غزل‌هایش نیز رویای دیگری است که در چشم پارسی بیدار است. نمی‌خواهم استاد واصف باختری را لقبی بدهم که پیوند داشته باشد به یکی از قله‌های کلاسیک و معاصر حوزه بزرگ پارسی. مثلا نمی‌خواهم بگویم واصف باختری نیمای روزگار ما بود یا… می‌خواهم استاد واصف باختری را در حوزه تسلط خودش در شعر و زبان و اندیشه با خودش تعریف کنم؛ چرا که خودش برای زبان و سرزمینش قله‌‌ای معاصر بود.

در کوچه‌های شعر استاد واصف باختری، نمادها در رفت‌و‌آمد‌ند. بر دیوارها و سقف بلند شعر واصف باختری، تصویرها و تابلوها نشان‌دهنده سترگ بودن اویند. شعر استاد باختری با اندوه عمیقش لذت‌بخش است. او مویه‌های اسفندیار گم‌شده بود. با خودش از غم سخن می‌گوید:

ای مرد خاکستری‌موی

از غصه‌ی خاکستری‌پوش

در نهایت غم‌انگیز بودن شعرش، طنز تلخ نیز از کلکین واژه‌هایش سر می‌کشد:

شبی که قصه‌ی فانوس و باد می‌گفتند

چراغ‌ها همه‌گی زنده‌با‌د می‌گفتند

یا در این‌جا:

سلام باد ز ما کاشفان آتش را

که روز اول جشن کتاب‌سوزان است

استاد واصف باختری اسطوره‌پرداز واقعی بود. او گذشته و امروز را باهم پیوند می‌زد؛ یعنی در اشعارش صحنه‌های دل‌انگیزی را ساخته است که فضای زبانی و بیانی کهن و معاصر را به هم می‌رساند. او زمان‌های از دست رفته را در شعر خود باز‌آفزینی می‌کرد. از گذشته نبریده بود و امروز را نیز فراموش نکرده بود و  و از هر دو چهره جدیدی ارایه می‌کرد. کلمه‌ها را با هنجار در جای‌شان می‌نشاند و هم‌نشینی شگرفی به آن‌ها می‌داد. کلامش بافت فلسفی می‌یافت.

اگر نیما و شاعران دیگری در ایران نوآوری کردند، واصف باختری نیز نگاه ویژه خود را داشت و راه خود را با گام‌های استوار رفت و نقش خود را خود‌محورانه بازی کرد و زبان پارسی هنر او را همیشه ارج‌گزار خواهد ماند. جذابیت شخصیت و شعر و سخن او از میان متن‌هایش بروز می‌کرد، نه این‌که خودش بکوشد و تلاش داشته باشد برای مطرح شدن.

باری در شهر دوشنبه تاجیکستان استاد مومن قناعت را دیدم. او از استاد واصف باختری یادی کرد و گفت که در زمان اقتدار حکومت‌های دموکراتیک در افغانستان واصف باختری گاه گاهی با جمعی از نویسنده‌گان و شاعران حزبی و غیر‌حزبی به تاجیکستان می‌آمد، اما کمتر در پشت تریبون قرار می‌گرفت و کمتر حرف می‌زد؛ یعنی دیگران بیشتر در صف اول می‌نشستند و بیشتر حرف می‌زدند.

واصف باختری خودخواه نبود. متانت در چشم‌هایش خوانده می‌شد. او از چیستی سرمایه ادبی‌اش آگاه بود، بنابر‌این اگر در صف اول می‌نشست یا نمی‌نشست، هر جایی که می‌نشست، آن‌جا صف اول بود. شعرش چنان پرچمی که هویت‌بخش وطنی و زبانی باشد، از نخستین روزهای مطرح شدنش افراشته بود.

او ادامه یافت، کهنه نشد، فرسوده نشد، زمان را هویت بخشید. نقد همیشه هست، به هر شیوه‌‌ای، ولی مهم این ‌است که پی‌در‌پی در بلندا بماند و همیشه در اوج پرواز کند.

این‌ها ویژه‌گی‌هایی است که در کلیت می‌توان از یک هنرمند و شاعر ماندگار به شمارش گرفت.

او در شعرش با مقاومت و مبارزه همراه است:

پرنده‌‌ای که از آن اوج‌اوج جوهر شب

غریو بر‌می‌داشت

ایا چکاوک‌ها

قراولان خوابند

گشاده‌بال‌تر از بادهای سرگردان

ز آشیانه‌ی خونین خود فرود آیید

که زهر حادثه را در گلوی شب ریزیم

چو دانه‌دانه‌ی باران به روی شب ریزیم

ز بام سرخ شقایق به کوی شب ریزیم

بر آستان شفق آبروی شب ریزیم

من در سال‌های پیشین در‌باره استاد واصف باختری، از زبان نجم‌العرفا حیدری وجودی، شاعر غزل‌سرای تصویر‌پرداز ما، حرف‌ها و سخن‌های نیکویی شنیده بودم. بعدا چندین بار او را در کتاب‌خانه عامه شهر کابل در دفتر استاد وجودی دیدم و در چندین عرس مولانا جلال‌الدین محمد بلخی که از سوی دوست‌داران مولانا هر سال برگزار می‌شد، در حضور استاد حیدری وجودی و استاد واصف باختری شعر خواندم. از این‌که استاد واصف باختری همیشه ریاست مجلس عرس مولانا را برعهده می‌داشت، پس از این‌که شعر تمام می‌شد، نگاه بزرگوارانه‌شان را ارایه می‌کرد. اما سال‌های بعد در شهر پشاور پاکستان استاد واصف باختری را بیشتر دیدم و شناختم.

شیخ اشراق سهروردی را دوست می‌داشت و به حضرت بیدل حرمت فراوان می‌گذاشت. همواره شعر بیدل را بر زبان داشت. از ملک‌الشعرا قاری عبدالله همواره یادآوری می‌کرد و شعر می‌خواند. همچنین از ملک‌الشعرا بهار، شاعر شهیر آن سال‌های ایران، حرف می‌زد. بیت‌های بهار را که در ستایش قاری عبدالله سروده شده بود، از زبان استاد باختری شنیده بودم. می‌گفت این بیت‌ها در چاپ‌های بعدی دیوان ملک‌الشعرا بهار جا ندارد:

دوستانی دارم اندر خطه‌ی بلخ و تخار

کز وفا مانند جان گیرند اندر بر مرا

کفش‌برداری کنم در محضر قاری اگر

به که در ایران فروغی جا دهد بر سر مرا

تا زبان پارسی زنده‌ست من هم زنده‌ام

گر به خنجر حاسد دون بر‌درد حنجر مرا…

حرف‌ها و یاد‌های فراوانی از استاد باختری دارم که در برگ‌های خاطره‌هایم آن‌ها را خواهم نگاشت.

واصف باختری تنهایی گسترده‌‌ای داشت، اما می‌ساخت به نحوی با روزگار کنار آید. در نهادش از تنهایی توفانی بر‌پا بود. آن تنهایی به‌گونه‌‌ای در سیمای شعرهایش بازتاب یافته است.

در جایی استاد واصف باختری به‌صورت مستقیم از تنهایی حرف می‌زند: نگیری در پناهش گر تو ای انبوه تنهایی

بمیرد تک‌درخت پیر از انده تنهایی

من از افسانه‌ی سنگ و سبو با دل چه‌ها گویم

که بر این شیشه افتاده‌ست حجم کوه تنهایی

آنگاه که به غربت غرب رفت، سکوت را پسندید و سکوت را بیشتر از صدا ارزش نهاد؛ چون‌ سکوتش همان صدا بود. این شعرش را که در سوگ قهار عاصی خوانده بود، حالا هم‌خوانی پیدا می‌کند به معنای سکوتش:

دل از امید، خم از می، لب از ترانه تهی‌ست

امید تازه به سویم میا که خانه تهی‌ست

زبان خشم و غرور از که می‌توان آموخت

که خوان هفتم تاریخ جاودانه تهی‌ست

خروش العطش از رودخانه‌ها برخاست

ستیغ و صخره ز فریاد عاصیانه تهی‌ست

به سوگواری سالار خاک و نیلوفر

غزل ز واژه‌ی زرین عاشقانه تهی‌ست

مگر عقاب دگر باره بر‌نمی‌گردد

که کوهسار غمین است و آشیانه تهی‌ست؟

مرگ نقطه عطف برای هر شخصی می‌تواند باشد، اما بعضی مرگ‌ها‌ بازتابی دارند برای زنده ماندن، و استاد واصف باختری با فره ایزدی که داشت، همیشه در متن بود و در متن خواهد ماند.