نخست وزیر آلبانی تشکیل «واتیکان بکتاشی» را مطرح کرده است

بر اساس سرشماری سال گذشته در آلبانی، جامعه بکتاشی‌ها حدود ۱۰ درصد از کل جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند.

ادی راما در سخنرانی خود در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت: «هدف ما تبدیل مرکز جهانی بکتاشیان در تیرانا به یک دولت مستقل و یک مرکز جدید اعتدال، مدارا و همزیستی مسالمت‌آمیز است.»

اما ادی راما چند روز قبل از این سخنرانی، برای اولین بار در مصاحبه‌ای با روزنامه نیویورک تایمز از این طرح پرده برداشت.

راما به این روزنامه گفت که هدف دولت جدید ترویج «اسلام مداراگر است که آلبانی به آن افتخار می‌کند» و افزود: «باید از این گنجینه‌ تساهل مذهبی به خوبی مراقبت کنیم و نباید آن را بدیهی فرض کنیم.»

این دولت کوچک چگونه خواهد بود؟

ادموند براهیماج، رهبر طریقت بکتاشی‌ در آلبانی که با نام «بابا موندی» شناخته می‌شود، به نیویورک تایمز گفت که در این دولت کوچک، مصرف الکل آزاد خواهد بود، در پوشش زنان دخالتی نخواهد شد و هیچ نوع شیوه‌ زندگی خاصی تحمیل نخواهد شد.

بابا موندی افزود: «خدا هیچ چیز را ممنوع نکرده است، به همین دلیل به ما عقل داده است. همه تصمیمات با عشق و مهربانی گرفته خواهد شد.»

بر اساس برنامه‌هایی که در رسانه‌ها منتشر شده، این دولت کوچک که از مرکز جهانی بکتاشی‌ها در تیرانا تشکیل می‌شود، مساحتی به اندازه‌ ۲۷ هکتار خواهد داشت، یعنی یک پنجم مساحت واتیکان. شهروندان آن فقط متشکل از مقام‌های دینی و مسئولان دولتی خواهند بود.

ریاست این دولت بر عهده رهبر طریقت خواهد بود و یک شورا اداره امور دینی و دولتی را بر عهده خواهد داشت. این برنامه‌ها با استقبال بکتاشی‌های آلبانی روبرو شده است.

در این طرح آمده است: «استقلال طریقت بکتاشی گامی مهم در جهت تقویت ارزش‌های همزیستی، هماهنگی مذهبی و گفت‌وگو در جهانی است که به طور فزاینده‌ای به تفرقه گرایش دارد.»

طریقت بکتاشیه چیست؟

طریقت بکتاشیه نام خود را از «حاجی بکتاش ولی» درویش ترکمن قرن سیزدهم گرفته است. در حال حاضر این طریقت به دو شاخه تقسیم می‌شود: باباگان که در بالکان رایج است و چلبی‌ها که در ترکیه حضور دارند.

رهبران شاخه باباگان، که در حال حاضر در آلبانی غالب است، «مجرد» هستند و ازدواج نمی‌کنند، زیرا اعتقاد دارند که حاجی بکتاش ولی فرزندی نداشته است. در حالی که چلبی‌ها که در منطقه حاجی بکتاش در ناحیه نوشهیر ترکیه سکونت دارند، معتقدند از نسل حاجی بکتاش ولی هستند.

چلبی‌ها در زمان عثمانی یک خاندان شیخی شناخته‌ شده بودند و با تایید دولت عثمانی، رهبری تکیه حاجی بکتاش در نوشهیر را بر عهده داشتند.

آیفر کاراکایا-استامپ، از دانشگاه «ویلیام اند مری» آمریکا، می‌گوید طریقت بکتاشی در دوره عثمانی «موقعیت دوگانه‌ای» داشته است.

از یک سو طریقتی بوده که دولت آن را پذیرفته، حمایت کرده و برای اهداف سیاسی و نظامی مختلف از آن استفاده کرده است. از سوی دیگر همواره به عنوان یک فرقه «منحرف بالقوه» دیده شده که می‌تواند تحت فشار قرار گیرد.

پروفسور هولیا کوچوک، استاد الهیات در دانشگاه نجم‌الدین اربکان، می‌گوید: «هر زمان که بکتاشی‌ها چهره‌ای دیگراندیش یا نامتعارف به خود می‌گرفتند، افراد، رهبران و حتی سلاطین عثمانی تلاش می‌کردند که آنها را به تسنن بازگردانند. همواره تلاش شده است که کنترل تسنن حفظ شود.»

در دوره جنگ‌های عثمانی با ایران در قرن ۱۶ میلادی، طریقت بکتاشی به دلیل شورش قلندر چلبی، شیخ بکتاشی، علیه عثمانی‌ها مدتی ممنوع شد.

دکتر کاراکایا-استامپ می‌گوید از اوایل قرن هفدهم، دولت عثمانی دوباره با چلبی‌ها به صلح رسید و حتی از آنها حمایت کردکاراکایا-استامپ می‌گوید از اوایل قرن هفدهم، دولت عثمانی دوباره با چلبی‌ها به صلح رسید و حتی از آنها حمایت کرد.

«عثمانی‌ها برای افزایش کنترل چلبی‌ها بر دیگر گروه‌های علوی، تکیه‌ها و خانقاه‌هایی را که با جنبش‌های علوی-قزلباش مرتبط بودند، به چلبی‌ها وابسته کردند. آنها نیز برای حفظ سنت خود با دولت توافق کردند و هم‌زمان قدرت گرفته و حوزه نفوذ خود را گسترش دادند.»

اما این صلح در سال ۱۸۲۶ با بستن تشکیلات ینی‌چری‌ها و طریقت بکتاشی، که با آنها هم‌راستا شده بودند، از سوی سلطان محمود دوم به هم خورد.

کاراکایا-استامپ می‌گوید که پس از این مقطع «چلبی-بکتاشی‌ها بیشتر به علویان اصلی نزدیک شدند و با آنها ادغام شدند.»

شاخه باباگان نیز پس از سال ۱۸۲۶ به طور کامل از چلبی‌ها جدا شد. با بسته شدن خانقاه‌ها در ترکیه، برخی از رهبران بکتاشی به آلبانی مهاجرت کردند و این کشور به مرکز مهم‌تری برای بکتاشی‌ها تبدیل شد. در دهه ۱۹۳۰ مرکز جهانی بکتاشی، که اکنون صحبت از تبدیل آن به یک دولت کوچک است، تاسیس شد. بکتاشی‌گری در آلبانی به بخشی مهم از هویت ملی تبدیل شد. رهبران استقلال آلبانی از امپراتوری عثمانی نیز بکتاشی‌های آلبانی بودند.

ینی‌چری‌ها و بکتاشی‌ها

ینی‌چری‌ها و طریقت بکتاشی دو پدیده در هم تنیده هستند.

به گفته محمد علی بویوکارا از دانشگاه مرمره، برای ینی‌چری‌هایی که از خانواده‌های مسیحی بالکان به خدمت گرفته می‌شدند، پذیرش اسلام به سرعت و به سادگی اتفاق نمی‌افتاد.

او می‌گوید: «نماز پنج‌گانه و روزه رمضان از جمله اعمالی نیستند که بتوان به سرعت به آنها عادت کرد. طریقت بکتاشی با نمادها و مفاهیمی چون ذوالفقار، شمشیر علی، شجاعت و جوانمردی که از نظر روان‌شناسی روی افراد تاثیر و برایشان جذابیت داشت، به طریقتی تبدیل شد که ینی‌چری‌ها آن را با روی باز پذیرفتند.»

کاراکایا-استامپ می‌گوید مشهور است که ینی‌چری‌ها را سپاه بکتاشی می‌خواندند. او همچنین می‌گوید که یک بابای بکتاشی در پادگان ینی‌چری‌ها در استانبول خدمت می‌کرده، در مراسم‌های آنها شرکت داشته و از نمادهای بکتاشی استفاده می‌کرده است.

واکنش‌ها در آلبانی چه بود؟

الیدور مهیلی، پژوهشگر آلبانیایی-آمریکایی، به بخش ترکی بی‌بی‌سی گفت که طرح ناگهانی ایده ادی راما، نخست‌وزیر آلبانی، باعث سردرگمی در کشور شده است.

مهیلی می‌گوید: «هیچ‌کس انتظار چنین اعلانی را نداشت. این اظهارات حتی در خود آلبانی هم مطرح نشد، بلکه در نیویورک تایمز منتشر شد. راستش فکر نمی‌کنم جامعه بکتاشی در آلبانی هم از این موضوع خبر داشتند، چون آنها هم شگفت‌زده شدند.»

مهیلی تاکید می‌کند که بعضی از ناظران در آلبانی این اقدام را یک تلاش تبلیغاتی از سوی نخست‌وزیر دانسته‌اند: «آنها می‌گویند نخست‌وزیر به دنبال مطرح شدن در رسانه‌های غربی است.»

به گفته مهیلی، طرح ایجاد یک دولت کوچک به شکلی که در نیویورک تایمز مطرح شده، از نظر قانونی ممکن نیست، چون قانون اساسی آلبانی تقسیم خاک کشور را ممنوع کرده است.

مهیلی می‌گوید: «ممکن است قانون اساسی را تغییر دهند، اما چنین اقدامی یک حرکت بزرگ خواهد بود. بسیاری از آلبانیایی‌ها از آن حمایت نخواهند کرد.»

پروفسور مهیلی همچنین اشاره می‌کند که نخست‌وزیر آلبانی «عادت دارد چنین ایده‌های عجیب و غریبی را مطرح کند و و سپس منتظر بماند تا ببیند چه اتفاقی می‌افتد.»

اما به گفته مهیلی «این یک اقدام غیر معمول است» به این دلیل که دست روی «موضوع بسیار حساسی» گذاشته است. او می‌گوید: «برای آلبانیایی‌ها، همزیستی ادیان مختلف بسیار مهم است و این موضوعی است که آنها ارزش زیادی برای آن قائل هستند.»

آلبرت راکیپی، رئیس موسسه مطالعات بین‌المللی آلبانی، می‌گوید از نظر او بهتر بود «این اقدام مهم با مشاوره با نهادهای دولتی، جامعه و گروه‌های مذهبی انجام شود.»

راکیپی نیز با سردرگمی در این موضوع موافق است و می‌گوید سبک نخست‌وزیر آلبانی همین است.

او می‌گوید: «گروهی از مسلمانان آلبانی نگاهی بسیار انتقادی به این موضوع دارند. این یک مسئله مهم است، موضوعی نیست که مدتی درباره آن بحث شود و سپس به عنوان بهانه‌ای برای اجتناب از بحث درباره مشکلات دیگر از آن استفاده شود. خود ایده هم، ایده خطرناکی است. مسئله‌ای نیست که سرسری گرفته شود.»

بکتاشی‌های ترکیه مخالف ایجاد دولت کوچک هستند

اوزگور کاپلان، دبیرکل فدراسیون بکتاشی علوی، به بخش ترکی بی‌بی‌سی گفت: «ما نمی‌خواهیم در هیچ جای دنیا دین تحت نظر دولت باشد. اینکه در آلبانی باشد یا جای دیگری، از دیدگاه ما تفاوتی ندارد. به طور کلی با چنین ایده‌ای مخالفیم.»

حاجی دورسون گوموش‌اوغلو، خلیفه بابای بکتاشی که از طرف دده‌ بابا علی حیدر ارجان، رهبر شاخه باباگان بکتاشی‌ها در ازمیر، صحبت می‌کرد نیز به ایده‌ «واتیکان بکتاشی» در آلبانی واکنش نشان داد.

گوموش‌اوغلو گفت: «طبق آیین بکتاشی، در آلبانی نه تنها دده‌ بابا، بلکه حتی خلیفه بابا هم وجود ندارد. طبق سنت و قواعدی که قرن‌هاست ادامه دارد، دده بابا باید در داخل مرزهای ترکیه ساکن باشد. این پروژه که به عنوان ‘علوی‌گری بدون علی’ توصیف می‌شود، دامی است که از سوی دولت‌های امپریالیستی برای سوءاستفاده از باور علوی‌گری ایجاد شده است.»

اما دکتر کاراکایا-استامپ در واکنش با اظهار نظرها درباره «دام امپریالیستی» و «تلاش برای اهلی‌سازی اسلام» در اروپا مخالف است.

او می‌گوید «کسی که کمی از جهان اسلام و جنبش‌های سلفی شناخت داشته باشد، می‌داند که انجام اصلاحات از طریق بکتاشی‌گری یا لیبرال‌سازی و امثال آن به هیچ وجه ممکن نیست. بکتاشی‌گری به‌طور کلی در جهان اسلام هیچ‌گاه به رسمیت شناخته نشده است. اگر نیروهای امپریالیستی چنین چیزی فکر می‌کنند، سخت در اشتباه هستند.»